Rejhan Neziri
Ambienti në jetën dhe praktikën e Muhammedit a.s.
Në studimet e jetës dhe veprimtarisë së Muhammedit a.s. shpeshherë shumë aspekte të jetës së tij ngelen në hije, pa u studiuar mirë. Një prej këtyre aspekteve është edhe kujdesi që ai ka treguar ndaj ambientit. Shumëkush, sipas kësaj, mund të pyesë me habi se çfarë mund të ketë thënë dhe bërë Muhammedi a.s. në shkretëtirë, për çfarë ambienti dhe ekologjie mund të flitet në shek. VII në shkretëtirat e Arabisë. Mirëpo, studimi më i thellë dhe në veçanti nga një kënd-vështrim ekologjik i jetës dhe i praktikës së tij, do të na habisë me bagazhin e madh dhe të mahnitshëm të fjalëve e veprave të tij në këtë drejtim. Lirisht mund të pretendojmë se ai ka qenë një ambientalist i madh dhe pas vete ka lënë një trashëgimi që mund të quhet “sunnet ekologjik”. Me këtë term nënkuptohet dashuria e Muhammedit a.s. ndaj qenieve të gjalla dhe ndaj natyrës si dhe tërësia e fjalëve dhe e veprave të tij në kontekst të ruajtjes së natyrës dhe të gjallesave të tjera në të.[1]
Hadithet e Muhammedit a.s. lidhur me mjedisin si dhe këndvështrimin e tij ambientalist do të mundohemi ta analizojmë në disa nëntituj:
- Motivimi për vepra të mira
Mendësia që mëtohet të ofrohet në shkallë të parë nga hadithet në raportin njeri-mjedis, është përvetësimi i mënyrës së jetesës së njeriut brenda së mirës dhe së bukurës kundrejt mjedisit. Njeriu që e pranon këtë mënyrë jetese do të jetë konstruktiv kundrejt mjedisit të tij dhe në çdo rast do të mundohet të veprojë drejtë, madje edhe do të ndjejë kënaqësi nga ky veprim. Në rastet kur nuk do të bëjë mirë ose kur nga pahiri do të përzihet në të këqijat, ai shpirtërisht do të ndjehet i mërzitur dhe i shqetësuar. Një musliman që edhe nga ky prizëm e merr shembull Muhammedin a.s., do të krijojë një jetë dhe një personalitet të mbështetur në të mirën dhe në të bukurën.
Ja disa nga thëniet e Muhammedit a.s. në këtë drejtim:
“Ka thënë All-llahu Fuqiplotë: Kush niset të bëjë një vepër të mirë dhe nuk arrin ta bëjë, do t’ia regjistroj si një të mirësi. Kush niset të bëjë një vepër të mirë dhe e bën atë, do t’ia regjistroj atij nga dhjetë deri në shtatëqind fish më shumë…”.[2]
“Çdo vepër e mirë quhet sadaka (lëmoshë)”.[3]
Një beduin e pyeti Muhammedin a.s.: “Cili është njeriu më i mirë, o i Dërguar i Zotit? Ai u për-gjigj: Ai që rron gjatë dhe bën vepra të mira”.[4]
“Imani (besimi) përbëhet nga gjashtëdhjetë e ca ose shtatëdhjetë e ca pjesë. Më e larta dhe më e vlefshmja është fjala e dëshmisë se s’ka Zot tjetër pos All-llahut, kurse më e pakta, më e ulëta (pjesë e besimit) është largimi i një pengese nga rruga. Edhe turpi është pjesë e imanit”.[5]
“Mua mu prezantuan veprat e ummetit tim, të mirat dhe të këqijat. Ndër veprat e mira e pashë largimin e një pengese nga rruga, kurse ndër veprat e këqija e pashë pështymën (gëlbazën) e hedhur në tokë dhe të pambuluar me dhé.”[6]
“Një njeri e pa në rrugë një dru (degë, ferrë) që u pengonte njerëzve dhe e largoi mënjanë. Për këtë edhe hyri në Xhennet.”[7]
Tregon Ebu Berzah se ai e ka lutur Muhammedin a.s.: “Mësomë diçka të dobishme, o i Dërguar i Zotit! Ai më tha: Largoji pengesat nga rruga ku ecin muslimanët (njerëzit)!”[8]
Të kësaj natyre ka edhe shumë hadithe të tjera. Të gjitha këto kanë një synim: krijimin e qelli-mit të mirë në qenien njerëzore si dhe gatishmërinë për të krijuar një botë, një mjedis dhe një ambient më të mirë, më të bukur, më të këndshëm dhe më të jetueshëm, që ta përkujton Xhen-netin.
- Mjedisi si “vlerë e përbashkët”
Muhamemdi a.s. në një rast ka thënë: “Muslimanët janë ortakë në tri gjëra: kullosë, ujë dhe zjarr.”[9] Pra, këto tria janë pronë e përbashkët e të gjithë banorëve të një vendi. Edhe pse ky hadith, në të drejtën klasike islame, është trajtuar nga aspekti i pronës private dhe publike, ne mendojmë se ky hadith ka përmasa akoma më të gjera se kaq, madje globale. Me këtë nuk bëhet fjalë vetëm për ujin e natyrshëm të burimeve, të lumenjve, të liqeneve etj., jo vetëm për kullosat dhe gjelbërimet që kanë mbirë vetvetiu e që nuk janë mbjellë nga dora njerëzore dhe jo vetëm për burimet e zjarrit e të energjisë siç janë drunjtë, xehet, nafta, gazi natyror etj., si prona të përbashkëta të të gjithë banorëve të një vendi, por për më tepër këtu bëhet fjalë për mbjelljen e një vetëdijeje për vlerat e përbashkëta njerëzore. Rrjedhimisht, ajo që është vlerë e përbashkët, nënkupton edhe përgjegjësinë e përbashkët për ruajtjen e saj. Parimet univer-sale që mund të nxirren nga ky hadith janë me sa vijon: 1. këto burime dhe vlera të përbash-këta (uji, kullosa dhe zjarri/energjia) duhet t’u sigurohen të gjithëve. Askush dhe asnjë gjalle-së nuk guxon të privohet nga këto. Në një hadith Muhammedi a.s. ka thënë: “Tre vetëve All-llahu nuk do t’u flasë në Ditën e Gjykimit, nuk do t’i pastrojë (falë) ata dhe se ata do të përjetojnë dënim të dhembshëm: i pari është ai që zotëron ujë të tepruar dhe nuk i jep udhëtarit…”[10]; 2. Kë-to burime dhe vlera duhet të përdoren drejtë, me masë dhe në mënyrë të baraspeshuar. Në Medine pusi Rume i takonte një çifuti, i cili muslimanëve ujin ua shiste me çmim të lartë. Mu-hammedi a.s. tha: “Kush ia blen pusin këtij çifuti, nesër në Xhennet do të ketë një pus të këtillë”. Doli Osmani r.a., e bleu me paratë e tij dhe e fali vakuf (pronë publike). Lidhur me këtë Mu-hammedi a.s. tha: “Sa mirësi të bukur ka bërë Osmani!”.[11] Në një rast tjetër doli një zënkë midis Zubejrit r.a. dhe një banori të Medines lidur me ujitjen e hurmave. Me këtë rast Muhammedi a.s. i tha Zubejrit: “O Zubejr, ujiti hurmat tua dhe pastaj lëshoje ujin të rrjedhë te fqinji yt!”[12]; 3. Këto burime dhe vlera duhet të vihen në shërbim të të gjithëve. Siç do të shohim edhe më vo-në, Pejgamberi a.s. i ka dhënë rënësi të madhe gjelbërimit, pyllëzimit por në radhë të parë pu-nimit të tokës së djerrë; ai ka ndaluar djegien e natyrës dhe të kafshëve apo insekteve; ai ka ndaluar prerjen pa arsye të drunjve etj. Në një rast Muhammedi a.s. vërejti se dikush pa arsye e kishte prerë një dru lotusi. I zemëruar shumë tha: “Kush e ka prerë këtë dru, All-llahu e për-mbysttë në Xhehennem!”[13] Të tria këto dhe të ngjashmet me këto duhet të lihen në shërbim të të gjithëve, në mënyrë që të gjithë të mund t’i gëzojnë këto begati të Zotit dhe askush të mos krijojë monopol mbi këto vlera dhe pasuri të përbashkëta. Siç kujdesemi që këto t’i ruajmë e t’i kultivojmë për vetvete, të njëjtën ta mendojmë edhe për të tjerët.[14]
- Rëndësia e pastërtisë
Për çdo kë është e njohur se ç’rëndësi ka pastërtia në jetën personale dhe shoqërore të nje-riut, por jo vetëm të tij. Nga këndvështrimi islam, koncepti i pastërtisë përbën tërësinë e pas-tërtisë shpirtërore dhe materiale, këto janë të pandashme. Pastërtia e shpirtit nënkupton lar-gimin e mendimeve dhe të veseve të këqija e djallëzore. Një shpirt i pastër, një mendje e kullu-ar dhe një karakter i brumosur me vlera e virtyte, nuk mund të paramendohet t’i bëjë keq njeriut, shoqërisë, mjedisit dhe natyrës. Prandaj edhe Islami i jep përparësi në radhë të parë kësaj pastërtie, e cila përbën edhe lëndën e ahlakut apo të moralit islam. Ngjitas dhe pa-ndashëm me këtë është pastërtia trupore, e teshave, e banesës apo e shtëpisë, e oborrit, e më-hallës, e fshatit si dhe e rrethit ku banon dhe jeton ai. Ky është një zinxhir i pashkëputshëm i cili, thamë që, zanafillën e ka në zemrën dhe shpirtin e njeriut. Një shpirt i kalitur me vlera të larta fisnike nuk e duron dot papastërtinë, bërllokun, përlyerjen dhe ndotjen. Këto e lëndojnë atë në shpirt, fillimisht. Krahas pastërtisë shpirtërore, Muhammedi a.s. i ka dhënë rëndësi të veçantë edhe asaj materiale, trupore, fizike, mjedisore. Vetë kryerja e ritualeve fetare si na-mazi, agjërimi, haxhi etj. janë të kushtëzuara me pastërtinë trupore, të teshave dhe të vendit ku këto rituale do të kryhen. Për t’u lutur pesë herë në ditë, parakusht është abdesti, pastrimi me ujë i pjesëve të trupit që në jetën e përditshme janë më tepër në kontakt me gjërat që mund ta ndotin trupin apo petkun e tij. Muhammedi a.s. ka thënë: “Çelësi i namazit është pas-tërtia…”[15] Një ditë Muhammedi a.s. tha: “Ai që në zemrën e tij ka sa një thërrime kryelartësie e arrogance, nuk do të hyjë në Xhennet.” Njëri nga të pranishmit i tha: “Njeriu ka dëshirë të veshë tesha të bukura dhe mbathje të bukura (a quhet edhe kjo kryelartësi?)”. Muhammedi a.s. iu përgjigj: “All-llahu është i bukur dhe e do bukurinë. Kryelartësia nënkupton përçmimin e së vër-tetës (nga vetë mendjemadhësia) dhe përbuzjen e njerëzve.”[16]
Sipas kësaj, muslimani i vërtetë është një njeri i pastër në shpirt, i pastër në trup e në veshje, i pastër në vendin ku jeton dhe vepron; ai është një njeri të cilit nuk i ka hije e kundërta e kë-saj. Sigurisht që ai pritet të jetojë në një botë të pastër materialisht me ujin, me ajrin, me tokën dhe me rrethin; të pastër shpirtërisht me shoqërinë e tij, me botën e tij shpirtërore dhe mora-le.[17]
Muhammedi a.s. aq shumë rëndësi i ka dhënë pastërtisë fizike saqë ka urdhëruar që mus-limani më së paku njëherë në javë të bëjë banjë[18], t’i presë thonjtë, t’i rruajë qimet nën sqetull dhe te vendet e turpit, t’i shkurtojë mustaqet[19], t’i lajë duart para dhe pas buke[20], ta ruajë pas-tërtinë e gojës dhe të dhëmbëve duke e përdorur misvakun (lloj brushe nga druri)[21]…
Në shumë hadithe të Muhammedit a.s. flitet për rëndësinë e ruajtjes së pastërtisë së ujit dhe të pushimoreve të njerëzve. Kështu ai ka thënë: “Ruhuni nga dy sende që shkaktojnë mallki-min! E pyetën: Ç’janë ato, o i Dërguar i Zotit? Ai tha: Të kryesh nevojën (fiziologjike) në vend-kalimet e njerëzve ose nën hijet e pemëve (ku pushojnë njerëzit dhe bagëtia)”.[22] Ai po ashtu ka kërkuar që vathët e kafshëve të vendosen larg burimeve apo rrjedhave të ujit[23] dhe ka nda-luar urinimin sidomos në ujin që nuk rrjedh[24]. Për fat të keq, sot sa e sa lumenj, liqene, dete dhe brigje të tyre po ndoten fillimisht nga rrjedhat e kanalizimeve, nga ujërat e zeza të fabri-kave, nga nafta që rrjedh a derdhet nga anijet-cisternë, nga testimet e armëve të ndryshme kimike, biologjike e nukleare në dete e oqeane?!
- Gjelbërimi dhe pyllëzimi
Duhet theksuar se Muhammedi a.s. që nga fëmijëria e tij ka qenë i lidhur ngushtë me natyrën dhe mjedisin e tij. Ai vetë ka deklaruar se si fëmijë dhe djalosh i ri ka shërbyer si bari në rre-thinat e Mekkes: “All-llahu nuk ka dërguar asnjë pejgamber dhe që ai të mos ketë qenë (filli-misht) bari. I thanë: A edhe ti ke qenë bari, o i Dërguar i Zotit? Tha: Po, edhe unë i kam ruajtur bagëtitë e banorëve të Mekkes për disa kirat (shumë të hollash).”[25] Përveç kësaj, në periudhat e mëvonshme të jetës së tij, edhe ai vetë ka pasur disa kafshë (kuaj, dhen, dhi etj.), por edhe kopshte e vreshta.[26] I rritur në kushte të këtilla, ai sigurisht që ka pasur një kujdes të veçantë ndaj mjedisit dhe ka shërbyer si model për të tjerët në këtë drejtim.
Ai është angazhuar për pyllëzimin e mjedisit kudo që ka qenë e mundshme. Historiografi el-Beladhuriu (v. 892) në librin e tij Futuhu’l-Buldan shënon ngjarjen në vijim: Kur Muhammedi a.s. ishte në vendin e quajtur Dhurajb et-Te’vil (me siguri në kthim e sipër nga ekspedita Dhu Kard) një person nga Medina i thotë atij duke iu referuar malit aty pranë: “O i Dërguar i Zotit, këtu në këtë vend ne i pushojmë devetë dhe i kullosim dhentë…” Atëherë Muhammedi a.s. tha: “Kushdo që këtu pret ndonjë dru, në vend të tij le të mbjellë një tjetër si kompensim për të!” dhe kështu me kalimin e kohës ky vend u quajt el-Gabeh (pyll).[27] Ajo që sot është praktikë e zakonshme në shtetet moderne, Muhammedi a.s. e nisi që në shek. VII, pra zëvendësimin e çdo druri të prerë me një dru apo fidan tjetër të mbjellë rishtazi.
Muhammedi a.s. 12 milje rreth e përqark Medines, nga qendra e saj, i shpalli si “zona të nda-luara” (haram), ku ishte e ndaluar prerja e drunjve, këputja e gjetheve, prishja e kullotave, mbytja e kafshëve apo gjuetia, etj. Ai ka thënë: “Ibrahimi a.s. e ka shpallur Mekken të shenjtë (të paprekshme), kurse unë e shpall Medinen, që nodhet midis dy shkëmbinjve, të shenjtë (të pa-prekshme). (Në këtë hapësirë) nuk pritet asnjë dru dhe nuk mund të ndiqet (për gjueti) asnjë kafshë!”.[28] Përcjell Enes bin Maliku r.a. se derisa ishim duke u kthyer nga lufta e Hajberit, kur mbërritëm pranë kodrës Uhud, Muhammedi a.s. tha: “Kjo kodër na do ne dhe ne e duam atë”. Pastaj bëri me shenjë drejt Medines dhe tha: “O Allah! Po e shpall të paprekshme (të ndaluar) hapësirën midis këtyre dy shkëmbinjve të Medines, ashtu siç e shpalli të paprekshme Ibrahimi (a.s.) Mekken…”[29] Të mësuar dhe të inspiruar nga Muhammedi a.s., edhe shokët e tij më vonë do ta respektojnë dhe kultivojnë në vazhdimësi kujdesin ndaj mjedisit. Përcjell Ebu Hurejreja r.a. se pasi Muhammedi a.s. e shpalli të paprekshme, të mbrojtur, zonën përreth Medines: Unë edhe sikur të shihja ndonjë dre duke kullotur, nuk e trembja më, sepse dymbëdhjetë milje përreth Medines ai (Muhammedi a.s.) e shpalli hima (zonë të mbrojtur).”[30] Po kështu edhe Sa’d bin Vekkasi r.a. një ditë e pa një skllav se si po priste drunj apo ua shkundte gjethet. E ndaloi nga kjo dhe si ndëshkim ia mori sendet me vlerë që ai i kishte…[31]
Historiani i mirënjohur Muhammed Hamidullah shënon në detaje rastin kur banorët e qytetit të Taifit e pranojnë Islamin, mirëpo paraprakisht një delegacion i tyre bëjnë një marrëveshje me Muhammedin a.s. në Ramazan të vitit 9 pas hixhretit. Pika katër e kësaj marrëveshjeje, të cilën autori e sjell të plotë, parashikon që lugina e Taifit të shpallet po ashtu e paprekshme, sikurse Meka dhe Medina me rrethinë, ku nuk guxon të dëmtohet në asnjë formë natyra dhe mjedisi i saj. Madje është paraparë edhe dënim për ata që e shkelin këtë pikë të marrëveshjes, pra të dëmtimit të natyrës dhe të kafshëve në të. Në marrëveshjen prej 22 pikash, pika katër parashikonte: “Lugina e tyre (pra, e banorëve të Taifit – R.N.) në tërësi është e shenjtë dhe aty ndalohet, në emër të Zotit, çdo dëmtim, çdo vjedhje dhe çdo vepër e keqe kundër botës bimore dhe shtazore të saj… As drunjtë gjemborë të luginës së Vexhxhit, as kaçubat (vasid) e atyshme nuk mund t’i presë njeri. As shtazët e egra nuk guxon kush t’i vrasë. Kushdo që kapet duke bërë një vepër të tillë të keqe, do të rrihet me kamxhik, i zhveshur. E nëse dikush vazhdon edhe më tutje, do të kapet dhe do të çohet përpara Pejgamberit Muhammed. Ky është urdhër i Pejgam-berit Muhammed, të Dërguarit të All-llahut.”[32]
Në saje të angazhimit të Muhammedit a.s., siç pamë, Mekka me rrethinë, Medina me rrethinë si dhe qyteti Taif me rrethinë shpallen qysh atëherë si zona të mbrojtura ose si “parqe nacio-nale”, ku theks të veçantë i vihet gjelbërimit dhe pyllëzimit të ambientit.
Ajetet kur’anore që flasin për drunjtë ose pemët janë të shpërndarë në tërë Kur’anin, që nga suret e para deri tek ato të fundit, në mënyrë shumë të baraspeshuar. Përsëritja e shpeshtë dhe në kontekste të ndryshme e fjalës “dru” ose “pemë” në Kur’an, e mban gjallë imazhin e tij në kokën e atij që e lexon Kur’anin me vëmendje të plotë. Kështu që, besimtari i cili e kupton në mënyrë të gjallë dhe shumë tërheqëse rëndësinë shoqërore dhe qytetëruese të drurit, mbjelljen dhe mbrojtjen e drunjve e sheh si formë adhurimi dhe këtë e bën me kënaqësi të thellë shpirtërore.[33] Duke qenë se në çdo aspekt të jetës Muhammedi a.s. ishte një shëmbëll-tyrë, edhe në pyllëzimin e mjedisit ka qenë angazhuar personalisht duke mbjellë afërsisht 500 drunj hurme.[34] Ai nuk ka lejuar që tokat djerrinë të ngelin të tilla përgjithmonë, porse i ka motivuar njerëzit që t’i gjallërojnë ato, t’i gjelbërojnë e t’i mbjellin. Kështu ai ka thënë shu-më qartë: “Kush e ngjall një tokë të vdekur, ajo i takon atij.”[35] Kjo, në kushtet e asaj kohe kur kishte pjesë të tokës që nuk i takonte askujt dhe ishte e lënë djerrinë.
Thëniet e Muhammedit a.s., sa i takon kujdesit për mbjelljen e tokës dhe pyllëzimin, janë të shumta, çka edhe një herë tregon angazhimin maksimal të tij prej ambientalisti të vërtetë.
Ai e ka ngritur në shkallë ibadeti apo adhurimi mbjelljen e tokës si dhe pyllëzimin: “Kushdo që mbjell një pemë ose mbjell drithë e pastaj prej tyre hanë shpezët, njeriu ose kafshët, këtij do t’i quhet sadaka (shpërblim lëmoshe).”[36]
Madje edhe nëse dikë e kap dita e fundit në këtë botë, pra Kijameti, dhe në dorë ka një fidan peme që ka nisur ta mbjellë, Pejgamberi a.s. preferon që këtë ta bëjë, edhe pse pas kësaj dite nuk ka më jetë, nuk ka më kohë që ajo pemë të rritet e të japë fruta. Ai thotë: “Në qoftë se dikë prej jush e kap kijameti, kurse në dorë ka një fidan, le ta mbjellë!”[37] Kjo tregon edhe një herë dashurinë që duhet ta kultivojë njeriu ndaj mjedisit ku jeton. Pra, edhe në momentin më kri-tik, besimtari nuk përton të mbjellë tokën apo pemën, pavarësisht nëse do të ushqehet dhe do të përfitojë ai vetë nga ajo ose jo. Ky është një mesazh i fuqishëm për vetëdijen tonë mo-derne, se çfarë bote dhe çfarë mjedisi po u lëmë trashëgim pasardhësve tanë.
Në traditën islame, duke u mbështetur në fjalët e Muhammedit a.s., ka diçka që quhet sadakai xharijeh, që nënkupton një sadaka apo lëmoshë që e ka dhënë muslimani sa ka qenë gjallë për të mirën e shoqërisë. Sipas këtyre mësimeve, sevapet apo shpërblimet për këto vepra të mira do të vazhdojnë t’i shënohen në regjistrin e veprave të mira këtij personi edhe pasi të ketë vdekur ky, pra i rrjedhin atij vazhdimisht derisa të shfrytëzohen nga të ngelët gjallë ato që ka lënë mbas vetes ky. Këto zakonisht janë: ura, shtretër lumenjsh, rrugë, mbjellje drunjsh apo gjelbërim i tokës dhe gjithçka tjetër që vihet në shërbim të njerëzimit, të kafshëve, të shpezë-ve etj. Kjo, i jep ambientalizmit në Islam një dimension tjetër shpirtëror, e lidh edhe me mirë-qenien në botën tjetër.
- Dhembshuria ndaj kafshëve
Më lart përmendëm se Muhammedi a.s. qysh si fëmijë dhe i ri ishte në kontakt të drejtpër-drejtë me ambientin dhe me kafshët, pasi shërbeu si bari, duke i ruajtur me pagë dhentë dhe devetë e mekasve, për të kontribuar sadopak në mirëqenien materiale të axhës së vet, Ebu Talibit. Për këtë shërbim dhe bashkëjetesë me ambientin dhe me kafshët, ai do të flasë me ad-mirim edhe më vonë pasi t’i vjen pejgamberia. Mirëpo jo që vetëm do të flasë, por edhe do të merret vetë me kultivimin e kafshëve dhe do t’u shërbejë atyre. Dikush e pyeti Aishen r.a., të shoqen e tij, se çka bënte Pejgamberi a.s. kur ishte në shtëpi? Ajo u përgjigj: Po, i Dërguari i Zotit i riparonte vetë këpucët e veta, i arnonte apo qepte teshat e veta, i milte dhentë, i shërbente vetes dhe i bënte punët e tjera të shtëpisë si çdo burrë.”[38]
Për këtë arsye ai edhe do ta proklamojë vlerësimin dhe respektimin më të lartë ndaj kafshëve dhe gjallesave të tjera në natyrë, të cilat bashkë me njeriun dhe bimët e përbëjnë biodiversi-tetin më të bukur e më të larmishëm që e ka krijuar Zoti. Kështu ai thotë: “Kundrejt atyre që janë të mëshirshëm, do të jetë i mëshirshëm edhe er-Rahmani (Zoti i Plotmëshirshëm). Jini të mëshirshëm në tokë, që të jetë i mëshirshëm ndaj jush Ai që është në qiell (pra Zoti)…”[39] Po ashtu ka thënë: “Kush nuk mëshiron, nuk do të mëshirohet.”[40]
Këto dy hadithe e përbëjnë bazën dhe thelbin e mënyrës së sjelljes njerëzore në sipërfaqen e tokës, jo vetëm ndaj njerëzve, por edhe ndaj gjallesave të tjera dhe ndaj mbarë mjedisit. Nuk e di në mund të paramendohet një njeri i mëshirshëm ndaj njerëzve, por i egër ndaj gjallesave e ambientit, dhe e kundërta. Shpirti fisnik i kalitur me virtytet më të larta është i tillë ndaj çdo gjëje që e rrethon atë. Nëse nuk është kështu, atëherë nuk mund të quhet fisnik dhe i mëshir-shëm, i dhembshur. Duke u mbështetur në rekomandimet dhe direktivat e Muhammedit a.s., më vonë në të drejtën islame do të përcaktohet edhe juridikisht raporti i muslimanit ndaj kaf-shëve, të drejtat e kafshëve e të ngjashme.[41]
Nisur nga kjo, Muhammedi a.s. e ndaloi përdorimin e forcës fizike kundrejt kafshëve. Përcjell Ebu Hurejreja r.a. se një ditë Muhammedi a.s. pasi e fali namazin e sabahut, u kthye nga njerë-zit dhe tha: “Derisa një njeri ishte duke e drejtuar një lopë, papritmas i hipi asaj mbi shpinë dhe nisi ta rrahë atë. Atëherë lopa tha: Po ne nuk jemi krijuar për këtë (pra, për t’u rrahur), por për ta lëvruar tokën!”…[42]
Ai e ndaloi praktikën e asaj kohe, sipas së cilës kafshët e gjalla i merrnin si shënjestër për shi-gjetat e tyre. Përcjell Hisham bin Zejdi: “Bashkë me Enesin shkuam te shtëpia e Hakem bin Ejjubit. Aty i pamë disa djem që e gjuanin një pulë të lidhur. Enesi u tha atyre: Muhammedi a.s. e ka ndaluar gjuajtjen e kafshëve të lidhura, të mbyllura.”[43] Një rast i ngjashëm me këtë është ky: përcjell Ibni Omeri r.a. se ai një ditë i pa disa të rinj që e kishin lidhur një shpend dhe gjuanin në të. Ky iu afrua atyre, e liroi shpendin dhe i pyeti se kush e kishte bërë këtë dhe u tha se Muhammedi a.s. e ka mallkuar atë njeri i cili qeniet e gjalla i përdor për shënjestër.”[44]
Muhammedi a.s. e ka ndaluar edhe zënien e kafshëve për të bërë qejf njerëzit përreth tyre. Përcjell Ibni Abbasi r.a. se Pejgamberi a.s. e ka ndaluar nxitjen e kafshëve për t’u zënë.[45]
Ai e ka ndaluar gjymtimin e kafshëve, duke u prerë organe apo pjesë të trupit, për së gjalli të tyre. Përcjell Ibni Omeri r.a.: “Muhammedi a.s. e ka mallkuar atë njeri që i gjymton kafshët.”[46]
Ai nuk e ka miratuar gjuetinë që bëhet për qejf, për të ngopur prirjet sadiste të njeriut. Atë e ka konsideruar të dëmshme.[47] Ai e ka ndaluar edhe përdorimin e hobesë* në gjueti, për shkak të vuajtjes që shkakton ajo me rastin e gjuajtjes. Përcjell Said bin Xhubejri r.a. se një person gjuajti me hobe. Ky e ndaloi nga përdorimi i saj dhe i tha se Pejgamberi a.s. e ka ndaluar këtë, sepse ajo as nuk e mbyt gjahun, as nuk e lëndon armikun, por ama ta thyen dhëmbin dhe ta nxjerr syrin.”[48]
Muhammedi a.s. na tërheq vërejtjen për hakun e kafshëve dhe të shpezëve si dhe për konse-kuencat e keqtrajtimit të tyre, sepse për këto do të përgjigjemi nesër përpara Zotit në botën tjetër. Përcjell Sheridi r.a. nga Pejgamberi a.s. të ketë thënë: “Kush e mbyt një zog së koti, pa arsye, ai do t’i kërkojë ndihmë Zotit nesër në Ditën e Gjykimit duke thënë: O Zot, ky njeri më mby-ti pa arsye, nuk më mbyti për të pasur ndonjë dobi prej meje!”[49] Po kështu përcjell Abdullah bin Amri r.a. se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Kush e mbyt një zog, ose diçka më të madhe se zogu, me pa të drejtë, nesër në Ditën e Gjykimit All-llahu do ta marrë në pyetje atë njeri.” Dikush i tha: “E çka është (mbytje) me të drejtë, o i Dërguar i Zotit?” Ai u përgjigj: “Mbytje me të drejtë është nëse ti e vret, e ther dhe e ha, e jo t’ia këpusësh kokën dhe ta hedhësh mënjanë.”[50]
Duke qenë se therja e kafshëve, të cilave fetarisht u lejohet ngrënia e mishit, është një nevojë njerëzore, edhe në këtë drejtim Pejgamberi a.s. kërkon kujdesin maksimal. Përcjell Sheddad bin Eusi r.a. duke thënë se dy gjëra i ka mësuar përmendsh nga Muhammedi a.s.: “Vërtet All-llahu na ka obliguar që në gjithçka të sillemi me mirësi dhe butësi. Prandaj, kur të mbytni një kafshë, bëjeni me mirësi, kur të therni një kafshë, bëjeni me mirësi. Mpriheni thikën mirë, në më-nyrë që kafsha të rehatohet (të mos e ndiejë dhimbjen).”[51]
Keqtrajtimin e kafshëve ai e ka gjykuar prerë dhe haptazi. Përcjell Abdullah bin Omeri r.a. se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Një grua do të dënohet në xhehennem për shkak të një maceje, të ci-lën ajo e kishte burgosur dhe nuk e kishte ushqyer, nuk i kishte dhënë ujë, por as edhe që e kishte lënë të lirë vetë të ushqehej në natyrë, derisa më në fund macja kishte vdekur.”[52]
Muhammedi a.s. e ka ndalur damkosjen e kafshëve në fytyrë a në ballë, duke qenë se kjo shkakton dhimbje të madhe në lëkurën e kafshës, pasi bëhet me hekur të skuqur. Përcjell Xha-bir bin Abdillahi r.a. një ditë pranë Pejgamberit a.s. kaloi një gomar i damkosur në fytyrë. Pej-gamberi a.s. me këtë rast tha: “All-llahu e mallkoftë atë njeri që e ka damkosur atë!”[53] Në një version tjetër thuhet: “A nuk jeni të njoftuar se unë e kam mallkuar atë njeri i cili i damkos dhe i rreh kafshët në fytyrë?!”[54]
Ai e ka ndaluar madje edhe mallkimin e kafshëve. Përcjell Imran bin Husajni r.a. se derisa Pej-gamberi a.s. ishte në udhëtim e sipër, një grua medinase ndodhej mbi deve. Ajo u tremb nga diçka dhe kjo e mallkoi devenë. Këtë e dëgjoi Pejgamberi a.s. dhe tha: “Shkarkoni çfarë ka mbi të dhe lëreni devenë të lirë, ajo është e mallkuar”. Rrëfen Imrani më tutje: akoma më duket si-kur e shoh atë devenë në mes të njerëzve dhe askush nuk e angazhon për asgjë.[55]
Pejgamberi a.s. e ka ndaluar dëmtimin e foleve të zogjve dhe rrëmbimin e të vegjëlve të tyre. Rrëfen Abdullah ibni Mes’udi r.a.: Ishim me Pejgamberin a.s. në një udhëtim. Ai u largua pakës për të kryer nevojën. Ne e pamë një zog me dy të vegjlit e tij, të cilët ia morëm. Nëna e tyre fi-lloi të shpërhapte flatrat e saj përreth te vegjëlve të saj. Kur erdhi Pejgamberi a.s. na tha: “Kush e shqetësoi këtë nënë për të vegjlit e saj? Kthejini prapë aty ku ishin!”.[56]
Sjelljen e mirë ndaj kafshëve Pejgamberi a.s. e ngre në shkallë të sadakasë e të ibadetit (adhu-rimit). Ai sjell një shembull shumë tipik. Përcjell Ebu Hurejre r.a. se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Një njeri ishte duke udhëtuar dhe e kapi etja e madhe. Aty pranë e gjeti një pus. Zbriti poshtë, piu ujë dhe u ngjit sërish lart. Kur, aty pranë, e pa një qen që gulçonte dhe e lëpinte tokën nga etja. Tha vetë më vete: këtë qen e paska kapur ajo që më pati kapur edhe mua. Zbriti sërish në pus, e mbushi këpucën e tij me ujë dhe i dha qenit të pinte. All-llahu e falënderoi këtë njeri dhe ia fali mëkatet.” I thanë të pranishmit: “O i Dërguar i Zotit, a edhe për kafshët do të shpërble-hemi?” Ai tha: “Po, do të keni shpërblim për çdo shërbim që ia bëni çdo gjallese.”[57]
Në një kohë kur të drejtat e njeriut ishin shkelur me këmbë dhe tani në Islam kur edhe kafshët po fitonin të drejtat e tyre, ishte tejet normale që shokët e Pejgamberit a.s. të befasoheshin për këtë trajtim kaq njerëzor ndaj kafshëve. Ai do të theksojë edhe këtë: “Kushdo që e braktis një kafshë në një vend ku ajo mund të vdesë, dhe vjen një tjetër dhe e shpëton atë nga vdekja, ajo kafshë i takon atij që e shpëtoi”.[58] Sot është një praktikë e zakontë që shteti t’ia marrë kafshët një fermeri, nëse konstatohet se ai i keqtrajton dhe i lë ato të vuajnë. Në Zvicër kemi mjaft raste të këtilla.
- Ruajtja nga harxhimet e kota
Historikisht është e njohur se Muhammedi a.s. vetë ka kaluar një jetë modeste, larg shkapër-derdhjes dhe harxhimeve të kota, edhe atëherë kur ka pasur mundësinë të jetojë në luks. Këtë stil jete ai ua ka preferuar edhe shokëve të tij. Përcillet se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Ushqehuni por edhe jepni lëmoshë! Vishuni por mos e teproni dhe mos u shitni mendjemëdhenj!”[59]
Ai gjithmonë është shprehur kundër harxhimeve të kota, bile edhe kur ka qenë në pyetje kry-erja e detyrave fetare. Kështu në një hadith ai thotë: “Vërtet gjatë marrjes së abdestit pranë jush ndodhet një shejtan që quhet Velhan. Kini kujdes të mos ju mashtrojë me ujin!”[60] Kjo nën-kupton dalldisjen e njeriut gjatë marrjes së abdestit dhe me këtë rast nuk e vëren se uji po rrjedh kot. Një ditë Muhamemdi a.s. e pa Sa’d ibni Vekkasin duke marrë abdest, me siguri du-ke harxhuar ujë më tepër se që kishte nevojë, dhe i tha: Ç’është ky harxhim i tepërt? Ai i tha: A edhe gjatë marrjes së abdestit duhet të kursejmë? Atëherë ai i tha: Po, bile edhe nëse gjendesh pranë një lumi që rrjedh”.[61] Ky hadith do të ishte përgjigje e mirë për ata që mund të preten-donin se nuk kemi nevojë të kursejmë, kur kemi me bollëk. Në fakt, me këtë mësohet një pa-rim jete: të jesh i matur, i kontrolluar dhe të mos harxhosh vend e pavend, sepse kjo ka një çmim të lartë, rrjedhojat e së cilës i përjetojmë më vonë.
Ndjeshmëria e Muhammedit a.s. ndaj harxhimeve të tepërta, madje edhe në punët e fesë, siç ishte rasti me ujin e abdestit, mund të ofrojë një mundësi të çmuar në zgjidhjen e problemeve të mëdha që kanë të bëjnë me mjedisin. S’ka dyshim se harxhimet e tepruara e tëhuajësojnë dhe e largojnë njeriun nga përgjegjësia kozmike që ai e ka, e verbërojnë atë nga detyrat e më-dha që e presin. Për rrjedhojë, sot si faktori kryesor i ndotjes së ambientit shihen pikërisht harxhimet e tepruara që i tejkalojnë nevojat njerëzore, që janë destinuar për plotësimin e te-kave, të qejfeve dhe ndjenjave të tjera djallëzore në njeriun. Ai që harxhon më shumë, në të njëjtën kohë e rrit dëshirën për prodhim më të madh të prodhuesve por edhe e shton bër-llokun me çka e ndot ambientin. Ky veprim zinxhir është i pashmangshëm, sot ai duket jo ve-tëm i pandalshëm, por edhe i pakontrollueshëm.[62]
Nevoja për rritjen e vetëdijes ambientaliste
Nga sa pamë më lart, faktori njeri është kryesori në ndotjen e ambientit dhe në keqpër-dorimin dhe keqmenaxhimin e tij. Po ashtu mundëm të kuptojmë, së paku nga këndvështrimi islam, se kjo ndotje dhe çrregullim vjen si rrjedhojë e një ndotjeje shpirtërore dhe psikike, në fakt një degradim i brendshëm moral në qenien njerëzore. Njeriu fisnik, siç e thamë më lart, nuk është i egër ndaj mjedisit ku jeton dhe nuk ndot, nuk përlyen. Ndërgjegjja e tij e kulluar nuk e lejon të keqen dhe të shëmtuarën në asnjë fushë, ndaj aq më pak në mjedisin ku jeton. Arsyeja e ndotjes dhe e prishjes ekologjike është, po e ritheksojmë, mungesa e një shikimi të thellë shpirtëror ndaj natyrës; mungesa e një shikimi të tërësishëm, e një panorame gjithë-përfshirëse, e një vetëdijeje metafizike… dominimi i një mendimi apo qëndrimi që natyrën e shikon vetëm si një burim shfrytëzimi material… Qëllimi nuk duhet të jetë dominimi i natyrës apo shndërrimi i saj në produkte industriale, por jetesa në përputhje me natyrën… Natyrën nuk duhet shikuar si një burim të pashtershëm, që nuk ia shohim fundin, por si një kapital to-nin personal, të kufizuar, të cilin po e harxhojmë për çdo ditë e më shumë… Për këtë nevojitet shtrirja e mendimeve pozitive dhe të përgjegjshme ndaj natyrës, si përmes arsimit formal në-për shkolla, ashtu edhe përmes atij joformal, duke e mbjellë ndjenjën e përgjegjësisë kozmike ndaj amanetit të Zotit në shpirtrat e njomë të fëmijëve.[1] Këtu po e theksoj rëndësinë, në fakt përgjegjësinë, edhe të teologëve dhe imamlerëve, të cilët në predikimet e tyre dhe në kon-taktin e vazhdueshëm që e kanë me vetë popullin, mund të ndikojnë shumë në ngritjen e një vetëdijeje për një ambient më të pastër, më të bukur dhe më të banueshëm, konform mesi-meve kur’anore dhe të Muhammedit a.s. Kjo ngritje, medoemos duhet të jetë ngritje e një ve-tëdijeje kolektive, madje globale. Ashtu siç u formua një vetëdije kolektive gjithëbotërore, për shembull, për çrrënjosjen e skllavërisë klasike, për ndjeshmërinë ndaj sëmundjeve ngjitëse etj., e të njëjtit format, e të njëjtave përmasa, duhet të jetë edhe niveli i vetëdijes dhe ndjenja e përgjegjësisë në raport me mjedisin dhe me planetin tokë. Përndryshe, rezultati i angazhi-meve personale dhe grupore do të ngelë me efekt të vogël dhe tejet të kufizuar.
Përmbyllje
Përmasat e ndotjes së ambientit, të ndryshimeve klimatike, të prishjes së ekuilibrit ekologjik janë më se evidente. Këtë e vërejmë dhe e përjetojmë gjithandej. Përpjekjet e njerëzve të arsy-eshëm për ta penguar këtë dukuri, ngelen të kufizuara, sepse nuk gjejnë mbështetjen morale dhe materiale për ta çuar këtë brengë më tutje. Ndërkaq gatishmëria e atyre, që më së shumti e ndotin ambientin, për ta reduktuar veprimtarinë e tyre ndotëse dhe çekuilibruese nuk du-ket në horizont. Marrëveshjet e lidhura ndërkombëtarisht nuk respektohen, madje anashka-lohen sikur të mos ekzistonin fare. Ky hov i vetëshkatërrimit tonë në planetin tokë duket i pa-ndalshëm dhe i pakontrollueshëm. Megjithëkëtë, ne na mban shpresa se megjithëkëtë brezat e rinj do të veprojnë më arsyeshëm dhe në mënyrë më humane, në favor të ruajtjes së mbarë biodiversitetit të dhuruar nga Zoti. Mësimet kur’anore dhe të Pejgamberit Muhammed a.s. për ne muslimanët janë një arsye më tepër për t’u angazhuar më aktivisht në përpjekjet mba-rëbotërore për ndalimin apo kontrollimin e këtij vetëshkatërrimi. Këto mësime duhet të për-vetësohen mirë, të bëhen pjesë e mendësisë, e të menduarit, e botëkuptimit tonë dhe rrjedhi-misht pjesë e jetës sonë. Ky thesar i madh kur’anor dhe sunnetik jo vetëm që na motivon, ai njëkohësisht edhe na obligon, që t’i thërrasim arsyes së shëndoshë dhe ndërmarrjes së hapa-ve që kërkohen në drejtim të ruajtjes së begative të Zotit që Ai ne na ka lënë amanet, në besim. Moskujdesi ynë ndaj këtij amaneti, nënkupton tradhtinë e tij. Termin tradhtar ndërkaq nuk duam t’i ngjitim askujt, por secili prej nesh le ta sodisë vetveten, në mos jam unë njëri prej tradhtarëve të tij.
Lexo këtu pjesën e parë: https://islampress.ch/2019/10/ekologjia-nga-kendveshtrimi-islam-pjesa-e-pare/
Kreuzlingen (CH), 17.10.2019
Literatura:
- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Fjalor i Shqipes së Sotme, Botimet Toena, Tiranë 2002
- Akyüz, Hüseyin, “Çevre dostu bir Peygamber: Hz. Muhammed”, Journal of Turkish Studies, vëll. 9/2, dimër 2014 Ankara
- Akyüz, Hüseyin, Ot, Su ve Ateşin Kullanımı İle İlgili Bir Hadisin Güncel ve Evrensel Değeri, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, vëll. 4, nr. 1, Stamboll 2015
- al-Baladhuri, The Origins of Islamic State (Kitab Futuh al-Buldan), nga arab. Philip Khuri Hitti, New York Columbia University, 1916
- Bahjat, Ahmad, Animals in the Glorious Qur’an – Relating Their Own Stories, në www.archiv.org
- Bahjat, Ahmad, Kisas el-hajevan fi’l-Kur’an, Dar al-Shuruk, bot. 4, Kajro 2000
- Canan, İbrahim, Çevre Ahlakı, Yeni Asya Yay., Stamboll 1995
- Darakhsa, Kauser & Ashwini, Kumar Dixit, Plants in the Holy Quran: A Look, World Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, vëll. 4, nr. 8, Bilaspur 2015
- Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Vadi Yayınları, Ankara 2001
- el-Beladhuri, Futuhu’l-Buldan, Muesseseh el-Me’arif, Bejrut 1987
- el-Faruki, Ismail Raxhi, Tevhidi – Implikimet e tij për mendimin dhe jetën, Logos-A, Shkup 2006
- el-Xheuzi, Ibën Kajjim, Përshkrimi i Xhennetit, Shkup 2005
- Grup autorësh, Fjalor i Fjalëve të Huaja, Rilindja, Prishtinë 1988
- Grup autorësh, İlmihal – İslam ve Toplum, İSAM, vëll. II, Ankara 2001
- Güven, Mustafa, “Kur’ân-ı Kerim’de Çevre Bilincine Dair Bazı Ahlâkî Esaslar”, revista Birey ve Toplum, vëll. 4, nr. 2, Stamboll 2014
- Hamidullah, Muhammed, Muhammedi a.s. – Jeta dhe Vepra, vëll. I, nga frëngjishtja Ruzhdi Ushaku, Logos-A, Shkup 2011
- Instituti i Politikave Mjedisore: www.iep-al.org
- Islamic Declaration on Global Climate Change, Stamboll 2015, në www.ifees.org.uk
- Karić, Enes, Ekološke Poruke Kur’ana – Uvodna razmatranja, Novi Muallim, nr. 35, 29, shtator 2008
- Memishi, Isa, Fjalor arabisht – shqip, Logos A, Shkup 2014
- Özdemir, İbrahim, Çevre ve Din, Çevre Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997
- Sancaklı, Saffet, Fakirlik ve Zenginlikle İlgili Hadisler Üzerine Bir Deneme, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, vëll. V, nr. 1, Sivas 2001
- Sancaklı, Saffet, Hz. Pezgamber’in Çevrecilık Anlayışı, İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 14, sayı 3-4, Ankara 2001
- Von Denfer, Ahmad, Islam und Umwelt, Islamisches Zentrum München, 1999
[1] Sancaklı, Saffet, po aty, f. 420-421.
[1] Sancaklı, Saffet, po aty, f. 413.
[2] Muslimi, Iman, 204.
[3] Buhariu, Edeb, 33.
[4] Tirmidhiu, Zuhd, 21.
[5] Muslimi, Iman, 58.
[6] Ibnu Maxheh, Edeb, 7.
[7] Muslimi, Birr, 36; Ibnu Maxhe, Edeb, 7.
[8] Muslim, Birr, 36.
[9] Ebu Davudi, Ixharah, 26.
[10] Buhariu, Musakah, 5.
[11] Buhariu, Vesaja, 33.
[12] Buhariu, Sulh, 12.
[13] Ebu Davudi, Edeb, 158, 159.
[14] Akyüz, Hüseyin, Ot, Su ve Ateşin Kullanımı İle İlgili Bir Hadisin Güncel ve Evrensel Değeri, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, vëll. 4, nr. 1, Stamboll 2015, f. 232-144.
[15] Ebu Davud, Taharah, 31.
[16] Muslimi, Iman, 39.
[17] Canan, İbrahim, Çevre Ahlakı, Yeni Asya Yay., Stamboll 1995, f. 17.
[18] Buhariu, Xhumu’ah, 2.
[19] Buhariu, Libas, 63-64.
[20] Ebu Davudi, Et’imeh, 11-12; Tirmidhiu, Et’imeh, 39.
[21] Buhariu, Saum, 27.
[22] Muslimi, Taharah, 20; Ebu Davudi, Taharah, 14.
[23] Ibnu Maxheh, Ruhun, 22.
[24] Muslimi, Taharah, 96.
[25] Buhariu, Ixharah, 2.
[26] Sancaklı, Saffet, Fakirlik ve Zenginlikle İlgili Hadisler Üzerine Bir Deneme, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, vëll. V, nr. 1, Sivas 2001, f. 351 ff.
[27] El-Beladhuri, Futuhu’l-Buldan, Muesseseh el-Me’arif, Bejrut 1987, f. 18; al-Baladhuri, The Origins of Islamic State (Kitab Futuh al-Buldan), nga arab. Philip Khuri Hitti, New York Columbia University, 1916, f. 24.
[28] Muslimi, Haxhxh, 456-459.
[29] Buhariu, Xhihad, 71.
[30] Muslimi, Haxhxh, 472.
[31] Muslimi, po aty, 461.
[32] Hamidullah, Muhammed, Muhammedi a.s. – Jeta dhe Vepra, vëll. I, nga frëngjishtja Ruzhdi Ushaku, Logos-A, Shkup 2011, f. 409-411.
[33] Canan, İbrahim, po aty, f. 52.
[34] Ahmed bin Hanbel, Musned, V, 440.
[35] Tirmidhiu, Ahkam, 38; Ebu Davudi, Haraxh, 37.
[36] Buhariu, Muzara’a, 1; Muslimi, Musakah, 12.
[37] Buhariu, Edebu’l-Mufred, 480.
[38] Ahmedi, Musned.
[39] Tirmidhiu, Birr, 16.
[40] Buhariu, Edeb, 18; Muslimi, Fedail, 65.
[41] Grup autorësh, İlmihal…, f. 174-178.
[42] Buhariu, Enbija’, 54.
[43] Buhariu, Dhebaih, 25.
[44] Muslimi, Sajd, 59.
[45] Tirmidhiu, Xhihad, 30.
[46] Buhariu, Dhebaih, 25.
[47] Tirmidhiu, Fiten, 69.
* Hobé është një copë lëkure a diçka e thurur, me dy rripa të hollë ose me dy gjalma të lidhur në dy anët e saj, që përdoret për të gjuajtur me gurë të vegjël, duke e rrotulluar me forcë e duke lëshuar njërin rrip a njërin gjalmë. ASHSH, Fjalor i Shqipes së Sotme, f. 484.
[48] Ibni Maxheh, Sajd, 11.
[49] Nesaiu, Dahaja, 42.
[50] Po aty.
[51] Muslimi, Sajd, 57.
[52] Buhariu, Enbija’, 54.
[53] Muslimi, Libas, 107.
[54] Ebu Davudi, Xhihad, 905.
[55] Muslimi, Birr, 80.
[56] Ebu Davudi, Xhihad, 122.
[57] Buhariu, Medhalim, 23.
[58] Ebu Davudi, Ixhara, 41.
[59] Nesaiu, Zekah.
[60] Tirmidhiu, Taharah, 43.
[61] Ibni Maxheh, Taharah, 48.
[62] Sancaklı, Saffet, Hz. Peygamber’in Çevrecilik Anlayışı, f. 419-420; Akyüz, Hüseyin, Çevre Dostu…, f. 113-114.
