Rejhan Neziri
Hyrje
Planeti ynë ekziston me miliarda vite dhe ndryshimi klimatik në vetvete nuk është diçka e re. Klima e tokës ka kaluar faza të ndryshme të lagështisë dhe të thatësisë, të të ftohtit dhe të të nxehtit, të shkaktuara nga faktorë të ndryshëm natyrorë. Shumica e këtyre ndryshimeve janë zhvilluar në mënyrë graduale, kështu që format e jetës dhe bashkësitë njerëzore janë përshtatur në përputhje me këto ndryshimet në natyrë. Ka pasur edhe ndryshime klimatike katastrofike, që kanë shkaktuar edhe zhdukje masive, mirëpo me kalimin e kohës jeta është përshtatur me këto ndikime, duke lulëzuar sërish me paraqitjen e ekosistemeve të balancuara, të cilat ne sot dimë t’i çmojmë.
Shpejtësia e ndryshimeve globale klimatike sot dallon për nga madhësia në krahasim me ndryshimet graduale që janë zhvilluar në të kaluarën. Për më tepër, kjo shpejtësi është shkaktuar nga vetë njeriu: ne njerëzit jemi bërë një forcë që e dominon natyrën. Epoka në të cilën jetojmë ne në gjeologji gjithnjë e më shumë njihet me emrin antropocene, pra “epoka a njeriut”. Lloji ynë njerëzor, edhe pse i zgjedhur nga Zoti për të qenë rojtar apo kujdestar (halif) i tokës, është bërë shkaktar i një prishjeje, shkatërrimi e shkretimi të saj, saqë ne sot rrezikojmë ta përfundojmë jetën tonë në tokë. Shkalla e shpejtësisë së ndryshimit klimatik është e pandalshme, ndërkaq ekuilibri i hollë i tokës (mizan) së shpejti mund edhe të mos jetë më.
Vërejmë se Programi mjedisor i Kombeve të Bashkuara (UNEP, 2005), i mbështetur nga mbi 1300 shkencëtarë nga 95 vende të botës, ka konstatuar se “marrë në përgjithësi, njerëzit kanë shkaktuar ndryshime më të mëdha në ekosistem në gjysmën e fundit të shek. XX sesa në ndonjë kohë tjetër në historinë e njerëzimit… këto ndryshime e kanë rritur mirëqenien njerëzore, mirëpo janë shoqëruar edhe me degradimin gjithnjë në rritje (të mjedisit tonë).”
Ngrohja globale dhe harxhimi i energjive tokësore në emër të zhvillimit ekonomik dhe të avancimit të njerëzimit po bëhet gjithnjë e më tepër alarmues, sidomos kur të kihet parasysh ndikimi i kombinuar i rritjes së vazhdueshme të numrit të popullatës së përgjithshme botërore dhe të rritjes alarmante të harxhimeve për kokë banori. Me veprimet e këtilla ne e për-shpejtojmë shkatërrimin tonë personal në planetin tokë.[1]
Duke u nisur nga këto të dhëna rrëqethëse që i ofrojnë shkencëtarët dhe organizatat e ndryshme botërore që e kanë dert dhe shqetësim të tyre ruajtjen e ambientit dhe të planetit tokë, parashtrohet pyetja se çfarë do t’u themi gjeneratave pas nesh për ne, që po u lëmë trashëgimi një planet të varfëruar e të shkretuar? Si do ta takojmë Zotin, Krijuesin tonë, i Cili këtë planet na ka lënë amanet?
Të shqetësuar jashtë mase për këto ndryshime përmasash të pandalshme, sot thuajse në gjithë botën, njerëz të merakosur e sidomos brezat e rinj, demonstrojnë përpara parlamente-ve dhe zyrave me rëndësi shtetërore, për ta zgjuar ndërgjegjësimin dhe ndjenjën e përgjegjësisë së secilit, por në radhë të parë të instancave qeverisëse, ndaj kësaj katrahure që po na shkel heshtazi të gjithë ne.
Mbase dikush mund të thotë se çfarë roli mund të luajmë ne shqiptarët disa milionësh në këto çështje të mëdha planetare? Sa mund të ndikojmë ne për ta përmirësuar këtë gjendje? Tek-efundit sa mund ta kemi dëmtuar ne një grusht njerëz në tokë këtë baraspeshë përmasash botërore? Madje mund ta quajmë edhe të kotë, madje edhe punë luksi, trajtimin e kësaj teme, duke qenë se kemi probleme më të mëdha dhe më jetësore sesa kujdesi për ambientin. Mirë-po, duke u nisur nga fakti se secili prej nesh jemi banorë të këtij planeti dhe se sa kemi hise në të mirat e tij po aq e kemi edhe përgjegjësinë për gjërat që nuk shkojnë, ne na vë përpara një përgjegjësie të padiskutueshme qoftë në nivel lokal qoftë edhe më gjerë. Mungesa e vetë-dijes dhe e përgjegjësisë për ruajtjen e ambientit në nivel lokal është shenjë se ne edhe në ni-vele të tjera më të gjera ose më të larta do të kemi po të njëjtën mungesë vetëdijeje dhe përgje-gjësie. Ne, nuk e mohojmë faktin se përgjegjësia më e madhe sot dhe çdo herë u takon atyre që e dëmtojnë dhe e ndotin më së shumti planetin tonë në nivel global, mirëpo asnjë individ nuk i ik dot përgjegjësisë personale. Edhe sikur të mos ishte ngrohja globale dhe problemet e tjera ekologjike që sot janë bërë brengë serioze, njeriu nuk i ik dot përgjegjësisë për ruajtjen dhe kujdesin ndaj ambientit. Pra, në plan të parë vjen ruajtja e rendit, e sistemit dhe e ambi-entit si detyrë parësore e secilit individ, e tek pastaj, domosdo dhe rrjedhimisht, edhe përmi-rësimi i asaj që mund të jetë dëmtuar, prishur e çrregulluar. Kur është në pyetje përgjegjësia, pothuajse të gjithë ne zakonisht priremi që atë ta kërkojmë te tjetri, duke harruar se edhe ne për të tjerët jemi “tjetri”. Andaj, nga secili prej nesh pritet ta bëjmë më të mirën që mundemi.
Në këtë artikull ne do të mundohemi të japim mendimin islam karshi këtyre temave, duke nisur me burimin e parë të Islamit, pra me Kur’anin Fisnik, duke vazhduar me traditën shem-bullore të Muhammedit a.s. si dhe duke e përmbyllur me disa refleksione të përgjithshme për në të ardhmen.
Përkufizimi i disa termave
Ambient quajmë tërësinë e kushteve natyrore, shoqërore dhe kulturore në të cilat jeton, vep-ron dhe zhvillohet njeriu. Këtu bën pjesë banesa a shtëpia e tij, kopshti dhe oborri i tij, mjeti i udhëtimit, rruga, natyra përreth, ajri, uji, vendbanimi etj.[2]
Ndotja e ambientit është futja e ndotësve në mjedis, që shkakton dëmtim dhe çrregullim të sistemeve dhe ekosistemeve të mjedisit. Ndotja mund të jetë natyrale, si në rastin e vull-kaneve, ose mund të shkaktohet nga aktivitetet njerëzore. Format kryesore të ndotjes të shkaktuar nga njeriu janë: ndotja e ajrit, ndotja e ujit, ndotja e tokës, ndotja nga zhurmat dhe ndotja radioaktive.[3]
Ekologjia (greq. oikos – shtëpi dhe logos – fjalë, shkencë) është degë e biologjisë, e cila studion marrëdhëniet e ndërsjella të qenieve të gjalla të botës bimore e shtazore me mjedisin ku jetoj-në.[4]
Ekologjizmi apo ambientalizmi nënkupton angazhimin e individëve apo të komuniteteve të tëra në formë të lëvizjes për ngritjen e vetëdijes në ruajtjen e ambientit në mbarë planetin to-kë.
Ambienti në prizmin e Kur’anit
Çështjes së ambientit Kur’ani i qaset nga një perspektivë shumë më e gjerë. Ai shihet si pjesë e pandashme e gjithë kozmosit që ka krijuar Zoti, All-llahu Fuqiplotë. Madje, Kur’ani shkon edhe përtej kësaj të dukshmes, e kap edhe përtej-fiziken, metafiziken.
Sipas Islamit, natyra është krijesë dhe dhuratë e Zotit. Si krijesë, ajo është teleologjike, e për-kryer dhe e rregullueshme; kurse si dhuratë ajo është një e mirë e padjallëzuar, e lënë në dorë të njeriut. Qëllimi i saj është t’ia mundësojë njeriut realizimin e së mirës dhe arritjen e lumtu-risë. Ky gjykim i trefishtë: i rregullsisë, i qëllimshmërisë dhe i mirësisë e karakterizojnë dhe e përmbledhin pikëpamjen e Islamit ndaj natyrës.[5]
Sipas mësimeve kur’anore, pronari i vetëm i krejt ambientit ku jetojmë ne, si pjesë e makro-kozmosit, është All-llahu, Krijuesi i universit. “Atij i takon çka në qiej e në tokë…”, është një shprehje që shumë herë përmendet në Kur’an, p.sh. 2:116, 2:255 etj. Të gjitha krijesat, me ose pa shpirt, janë krijuar nga All-llahu xh.sh. për një qëllim të caktuar: “Ne nuk kemi krijuar qiellin dhe Tokën, e ç’gjendet në mes tyre, për t’u argëtuar (pa ndonjë qëllim)” (el-Enbija’, 21:16), me masë të caktuar: “Ne çdo send kemi krijuar me masë të caktuar” (el-Kamer, 54:49), sipas një rendi a sistemi të caktuar: “Dhe mos bëni çrregullime në tokë, pasi në të është vënë rregulli, rendi..!” (el-A’raf, 7:56, 85), në një baraspeshë kozmike: “Mëshirëploti. Ia ka mësuar (njeriut) Kur’anin. E ka krijuar njeriun. Ia ka mësuar të shprehurit. Dielli dhe Hëna lëvizin sipas llogaritjes së caktuar. Bimët dhe drunjtë i përkulen Atij. Ai e ngriti qiellin dhe e ven-dosi peshoren (baraspeshën)*. Që të mos e prishni baraspeshën. Prandaj, ruajeni peshoren (ba-raspeshën) me drejtësi e mos e dëmtoni atë!” (er-Rahman, 55:1-9) dhe në formën më të për-kryer: “Ai, i Cili ka krijuar shtatë qiej njërin mbi tjetrin, – ti nuk vëren në krijesat e Mëshiruesit kurrfarë disharmonie, dhe shiko edhe një herë a mos po sheh ndonjë plasaritje?!” (el-Mulk, 67:3).
Krijimi i ekzistencave në gjithësi nga ana e Zotit në formën më të mirë dhe brenda një rendi, sistemi e baraspeshe, quhet “baraspeshë ekologjike”.[6] Si një pjesë e këtij sistemi dhe baraspe-she njeriu është krijesa më e ndershme e Zotit[7] dhe një halif (mëkëmbës) i cili kujdeset që në tokë të realizohet vullneti i Krijuesit. Në Kur’an thuhet: “Unë do të caktoj në tokë një mëkëmbës (përfaqësues, halif)…” (el-Bekara, 2:30) si dhe “Ai (All-llahu) ju ka bërë ju mëkëmbës në Tokë…” (Fatir, 35:39). Ndërsa Muhammedi a.s. në këtë drejtim ka thënë: “Vërtet kjo botë është e ëmbël dhe e gjelbër (joshëse), ndërkaq All-llahu ju ka caktuar juve halifë (mëkëmbës) të Tij në të…”.[8]
Nëse arrimë ta kapim tërësinë e asaj që ka për qëllim Kur’ani fisnik për temën që po e traj-tojmë, do të shikojmë se Kur’ani përmban shenja dhe mesazhe që “baraspeshën” e trajtojnë nga këndvështrime të ndryshme. Meqë problemet ekologjike janë rrjedhojë e prishjes së ba-raspeshës që ekziston në natyrë, atëherë nuk do të arrimë ta eksplorojmë saktë këndvësh-trimin kur’anor në lidhje me mjedisin pa folur për baraspeshën dhe harmoninë e gjithmbarë-shme që sundon në univers. Një infrastrukturë teorike për këtë mund të nxirret nga ajetet kur’anore që flasin për këtë ekuilibër dhe harmoni kozmike. Nëse i lexojmë nga këndvësh-trimi ekologjik ajetet 7 dhe 8 të sures së 55-të, pra të sures er-Rahman, të cilën lirisht mund ta quajmë “sure të ambientit” ose “sure ekologjike”, ato do të na japin një mesazh të fuqishëm dhe të mjaftueshëm për temën që po e trajtojmë. Këto ajete, jo vetëm që e theksojnë harmo-ninë dhe ekuilibrin kozmik, ndaj edhe ekologjik, të krijuar nga Zoti, por ato përmbajnë edhe mesazhin se njeriu duhet ta eksplorojë këtë univers dhe këtë natyrë, se gjatë këtij eksplorimi ai do të ketë mundësinë edhe të ndërhyjë në të, mirëpo gjithsesi, si amanet-marrës që është, ai e ka për obligim edhe ruajtjen e kësaj baraspeshe, ekuilibri ekologjik.[9]
Duke u mbështetur në këtë pozitë që Kur’ani ia njeh njeriut në kozmos, ai ripohon se gjithçka që është në qiej, në tokë dhe midis tyre është krijuar për të qenë në shërbim të njeriut. Në Kur’an thuhet: “Perëndia është Ai që ka krijuar qiejt dhe Tokën; Ai zbret ujin nga qielli e me të jep frutat për t’u ushqyer ju; dhe ju jep juve (mundësinë) që të shfrytëzoni anijet për të lundruar me to nëpër dete, me autorizimin e Tij, dhe ju jep që të shfrytëzoni lumenjtë; dhe ju jep që të shfrytëzoni Diellin dhe Hënën, që lëvizin vazhdimisht, dhe ju jep që të shfrytëzoni natën dhe ditën; dhe ju jep nga të gjitha ato që keni kërkuar nga Ai (sipas nevojave tuaja), e nëse doni t’i numëroni dhuntitë e Perëndisë, atëherë nuk do të mund t’i numëroni. – Njeriu, me të vërtetë, është zullumqar dhe mosmirënjohës.” (Ibrahim, 14:32-34); “A nuk shihni, se si Perëndia u ka mundësuar – t’i shfrytëzoni të gjitha ato që gjenden në qiej dhe në Tokë dhe ju ka plotësuar dhuntitë e Tij – të jashtme dhe të brendshme?…” (Lukman, 31:20); “Perëndia është Ai që ju ka nënshtruar juve detin, që, nëpër të me urdhrin e Tij, të lundrojnë anijet, për t’i kërkuar dhuntitë e Tij dhe për të qenë ju mirënjohës. Dhe ju ka nënshtruar juve çka gjendet në qiej dhe në Tokë, të gjitha janë prej Tij. Me të vërtetë, në këto ka këshilla për popullin që mendon.” (el-Xhathijeh, 45:12-13).
Kjo, në asnjë mënyrë nuk nënkupton keqpërdorimin, eksploatimin dhe shkatërrimin apo shkretimin e asaj që njeriut i është dhënë në shfrytëzim për t’u shërbyer në jetën e tij të për-ditshme. Pikërisht nga arsyeja se ambienti, me krejt çfarë ai përmban, i është dhënë njeriut si amanet, në besë, për t’u kujdesur për të në mënyrën më të mirë të mundshme. Në këtë kon-tekst, All-llahu xh.sh. thotë se njeriu nuk është krijuar dosido dhe pa ndonjë përgjegjësi në këtë gjithësi: “Vallë, a mendon njeriu se do të mbetet pa obligime (pa përgjegjësi)?” (el-Kijameh, 75:36). Amaneti nuk është pronë e njeriut, prandaj edhe ai mund të përdoret nga ana e njeriut vetëm sipas vullnetit dhe kushteve të pronarit, me këtë rast të Zotit.
Sipas Kur’anit, njeriu nuk mund të sillet me ambientin e tij në mënyrë të papërgjegjshme dhe egoiste. Sepse ai për të gjitha sjelljet dhe veprimet e tij do të merret në pyetje në botën tjetër, ku bën pjesë edhe sjellja e tij ndaj mjedisit ku ka jetuar: “Pastaj në atë ditë do të pyeteni gjith-sesi për të mirat (e dynjasë).” (et-Tekathur, 102:8) Duke qenë se Zoti njeriun e ka krijuar në formë të plotë e të drejtë: “I Cili të krijoi, të përsosi dhe të drejtoi.” (el-Infitar, 82:7), Ai kërkon nga njeriu që të sillet në mënyrë të matur dhe korrekte ndaj ambientit: “O populli im, (tha Shuajbi a.s.), veproni drejtë gjatë matjes dhe peshimit, e mos dëmtoni njerëzit në asgjë dhe mos shkaktoni rrëmujë në tokë!” (Hud, 11:85); “E mos shkoni pas atyre që janë të pa frenuar (që e teprojnë me vepra të këqija). Të cilët në tokë bëjnë shkatërrime e nuk bëjnë mirë.” (esh-Shu’ara’, 26:151-152).
Të jesh njeri, pra, nënkupton të jesh i vetëdijshëm për përgjegjësinë që lind nga pozita e të qenit mëkëmbës i Zotit në tokë.
Thamë që përskaj dimensionit fizik, Kur’ani ambientit i qaset edhe nga ai metafizik. Mund të thuhet që të gjitha qeniet e gjalla dhe jo të gjalla kanë një sistem, një mekanizëm, një mision, një gjuhë dhe pothuajse një shpirt. Kur’ani thekson se të gjitha krijesat e Zotit në natyrë e ma-dhërojnë Zotin vazhdimisht: “Lartmadhëri të merituar i shprehin Atij shtatë qiejt e toka dhe çka ka në to, e nuk ka asnjë send që nuk e madhëron (nuk i bënë tesbih), duke i shprehur falën-derim Atij, por ju nuk e kuptoni atë madhërim të tyre (pse nuk është në gjuhën tuaj). Ai është i butë dhe fal shumë.” (e-Isra’, 17:44); A nuk e di për All-llahun se Atij i lutet kush është në qiej e në tokë, madje edhe shpezët krahëhapur. Të gjithë e dinë dhe janë të udhëzuara në lutje ndaj Tij dhe për madhërimin e Tij. All-llahu e di ç’punojnë ata.” (en-Nur, 24:41).
Kur’ani po ashtu thekson se edhe kafshët janë ummet apo “bashkësi”, si njerëzit: “Nuk ka asnjë gjallesë në tokë dhe as shpendë që fluturojnë me dy krahë e që nuk janë bashkësi (umem), sikurse edhe ju…” (el-En’am, 6:38). Përcjell Ebu Hurejra r.a. se Muhammedi a.s. ka thënë: “Një prej pejgamberëve të mëparshëm e kafshoi një milingonë dhe ai urdhëroi që të digjej gjithë kolonia e milingonave që ishin aty. Atëherë Zoti i tha atij: ‘Për një milingonë që të kafshoi e shkatërrove një popull të tërë (milingonash), të cilët më madhëronin Mua?!’”[10]
Nga ky aspekt, të gjitha elementet që janë në ambientin tonë, janë të vlefshme dhe pikërisht për këtë edhe meritojnë respektin tonë.
Kur Zoti ia përcjell njeriut mesazhin e Tij në Kur’an, kur Ai komunikon me njeriun, Ai shpesh përdor edhe shembuj të bimëve, të luleve, të pemëve, të kodrave, të fushave apo luginave, të kafshëve, të qiellit e të yjeve që e përbëjnë ambientin e tij të afërt dhe të largët natyror. Kjo domosdo te njeriu krijon një ndjeshmëri ndaj mjedisit të vet, parashikon përshkrimin e një vlere materiale dhe shpirtërore ndaj tyre nga ana e njeriut si dhe zgjon ndjenjën e afërsisë ndaj tyre. Me këtë tentohet të gjenerojë një dashuri te njeriu ndaj ambientit të tij si dhe të for-mohet një mendësi e ngulitur thellë tek ai për ruajtjen e atij ambienti. Njerëzit që nuk e humbasin lidhjen e tyre me Kur’anin, nuk e kanë vështirë të krijojnë dhe të përfitojnë një mendësi të këtillë.[11]
Nga ky aspekt në Kur’an kafshët (fauna) dhe bimët (flora) zënë një vend të rëndësishëm. Kështu disa sure apo kapituj të Kur’anit bartin emra kafshësh, si el-Bekare (lopa), en-Neml (milingonat), el-Fil (elefanti), en-Nahl (bleta), el-Ankebut (merimanga). Përndryshe në Kur’an janë përmendur diku 35 lloje të kafshëve, shumica e të cilave janë gjitarë: lopa (2:67), viçi (11:69), gjarpri (7:107), pitoni (7:107) deveja (88:17, kali (16:8), gomari (62:5), mushka (16:8), dhia (7:143), dhentë (7:143, 38:23), derri (2:173), majmuni (7:166), qeni (18:18), luani (74:51), elefanti (105:1), ujku (12:10), zebra (74:50), thëllëza (2:57), ebabili, lloj dallën-dysheje (105:3), mushkonja (2:26), karkaleci (7:133), rriqra (7:133), bretkosa (7:133), miza (22:73), bleta (16:68), merimanga (29:41), milingona (27:18), flutura (101:4), balena (37:132), pupëza (27:20), sorra (5:31) etj.[12] Në Kur’an po ashtu janë përmendur edhe pemët, perimet dhe bimët në vijim: qepa (2:61), thjerrëza (2:61), fiku (95:1), sinapi (21:47, 31:16), shega (6:99, 6:141, 55:68), borziloku (55:12), kastraveci, trangulli (2:61), palma, hurma (13:4, 16:11, 16:67, 80:29), hudhra (2:61), kungulli (37:146), rrushi, hardhia (13:4, 16:11, 16:67, 80:28), ulliri (6:99, 16:11, 6:141, 23:19, 24:35, 80:29, 95:1), bananet (56:29), kamfuri (76:5), lotusi, zambaku i ujit (56:28), tamariska, bruka (34:16), zenxhefili (75:17) etj.[13] I gjithë ky biodiversitet meriton respekt nga ana e njeriut, pasi ai është po ashtu produkt dhe krijimtari e të Madhit Zot, të cilën Ai na ka lënë amanet dhe në besë.
Kur’ani, i cili ka ardhur për ta pastruar, ndriçuar dhe qetësuar botën e brendshme, mendjen, zemrën dhe shpirtin e njeriut, këtë ai e lidh drejtpërdrejtë edhe me pastrimin e botës së jasht-me fizike të njeriut. Ai kërkon nga besimtari musliman që të pastrohet kur ta marrë Kur’anin në dorë[14], të pastrohet me ujë (abdest) para se të lutet (në namaz), ndërkaq në rast të munge-sës së ujit, atëherë me pastrim simbolik me dhé të pastër (tejemmum)[15] dhe e ka shpallur to-kën fetarisht të pastër për t’u pastruar me të dhe për të falur namaz në të. Muhammedi a.s. ka thënë: “Më janë dhënë pesë sende që nuk i janë dhënë ndonjë pejgamberi para meje… më është bërë toka e pastër dhe faltore…”[16] Krahas krejt këtyre kushteve, Kur’ani kërkon edhe pastër-tinë e teshave[17], si kusht bazë për kryerjen e ritualeve fetare. Këtu vërejmë se këto ajete e ha-dithe (fjalë të Muhammedit a.s.) që flasin për pastërtinë shpirtërore dhe trupore të njeriut, mund të themi se në instancë të fundit në psikologjinë e njeriut krijojnë një perceptim të gjith-anshëm të “pastërtisë”. Koncepti i pastërtisë në Islam, sipas kësaj, përfshinë pastërtinë e shpirtit nga veset dhe mendimet e këqija, pastërtinë e trupit, të teshave por edhe të mjedisit. Këto nuk mund të mendohen të ndara nga njëra-tjetra. Pastrimi me ujë ose edhe me dhé të pastër, në formë simbolike, krijon një lidhshmëri të drejtpërdrejtë të njeriut me ambientin ku jeton dhe e zgjon vetëdijen për ruajtjen e pastërtisë së tij. Kjo nënkupton detyrën e mos-ndotjes së ambientit. Islami në radhë të parë kërkon ruajtjen dhe mosndotjen e ambientit, e jo korrigjimin, ndreqjen dhe rregullimin apo rikthimin në gjendjen fillestare. E dyta është më e vështirë dhe më e kushtueshme.
Përshkrimet e Xhennetit*, nuk e kanë vetëm dimensionin e botës tjetër, ku do të jetojnë për-gjithmonë të lumtur ata që në këtë botë kanë jetuar sipas vullnetit të Zotit, por ato përmbajnë edhe mesazhe të fuqishme për mjedisin tonë sot në këtë botë. Emërtimi i parajsës me emrin “xhenet”, që d.m.th. “kopsht”, për arabët e shkretëtirës e të vendeve të thata ka një kuptim shumë të madh e të thellë. Mirëpo, me shkretimin e tokës, me shkatërrimin e pyjeve dhe me betonimin e fushave tona, përshkrimet e xhenetit në Kur’an po fitojnë një kuptim dhe dome-thënie të veçantë.[18]
Duke qenë se është kështu, Zoti kërkon nga njeriu që ai ta ruajë rendin, sistemin dhe baras-peshën ekologjike: “Prandaj, ruajeni peshoren (baraspeshën) me drejtësi e mos e dëmtoni atë!” (er-Rahman, 55:9); “Dhe mos bëni çrregullime në tokë, pasi në të është vënë rregulli, rendi..!” (el-A’raf, 7:56, 85); “…Mos teproni, pse Ai (All-llahu) nuk i do ata që e teprojnë (shkapër-derdhin).” (el-A’raf, 7:31); “Ata që shpenzojnë tepër (mastrafxhinjtë) janë vëllezër (në veprim) të djajve, e djalli është përbuzës i madh i Zotit të Tij.” (el-Isra’, 17:27).
Koncepti kur’anor për ndotjen e ambientit, përveç fjalës sherr që edhe në gjuhën shqipe tani-më është rrënjosur mirë, është edhe fjala fesad, që nënkupton “prishje, shpërbërje, shkatë-rrim, kalbje, dëm, zarar, përçarje, grindje, degjenerim, përdhosje, zvetënim, çoroditje, pra-pësi, poshtërsi” etj.[19] Disa komentues të Kur’anit si Kurtubiu, Begaviu, Zemahsheriu etj. fjalën fesad e komentojnë me mosrënie të shiut, me pakësim të bimëve dhe të bereqetit, me një fjalë si prishje të baraspeshës natyrore të ambientit.[20] Sipas botëkuptimit kur’anor, në qoftë se njeriu nuk e mposht dot dëshirën e tij për të dominuar mbi natyrën dhe me këtë rast e prish bukurinë, rendin dhe sistemin e ambientit, të parët që do të preken nga ky dëm janë vetë nje-rëzit bashkë me ata që ndodhen në këtë “anije”. Kur’ani shprehet kështu: “Për shkak të vep-rave (të këqija) të njerëzve, është shfaqur në tokë e në det fesadi (belaja, skamja, katastrofa, humbja e bereqetit etj.), e për ta përjetuar ata një pjesë të kësaj të keqeje që e bënë, ashtu që ndoshta tërhiqen (nga të këqijat).” (er-Rum, 30:41)
Fesadi nënkupton prishjen e një rendi, pengimin e funksionimit normal të tij dhe dëmtimin duke e zhdukur të dobishmen brenda tij. Fesadi është një çrregullim që është rezultat i një qëllimi të keq, të vetëdijshëm, për të shkaktuar dëm. Lidhur me këtë Kur’ani fisnik thotë: “Ka ndonjë nga njerëzit që fjala e tij të mahnit, por vetëm në këtë botë (pse në botën tjetër gjykon Ai që i di të fshehtat), dhe për atë që ka në zemrën e tij, e paraqet All-llahun dëshmues, e në realitet ai është kundërshtari më i rreptë. E posa të kthehet, ai në tokë ngarend të bëjë shkatërrim në të, të asgjësojë të korrat (mbjelljet) dhe gjallesat. E All-llahu nuk e do çrregullimin (fesadin).” (el-Bekara, 2:204-205). Në këtë ajet flitet për një mendësi, mentalitet të dëmshëm që manifes-tohet madje edhe si formë kulture, jo vetëm si një reagim i atypëratyshëm personal i një nje-riu të çorientuar, në shkatërrimin dhe shkretimin e natyrës në përgjithësi dhe të ambientit në veçanti. Në qoftë se e kemi parasysh fatkeqësinë me të cilën ballafaqohet sot njerëzimi në fushën e shëndetit dhe të të ushqyerit, besoj se vërejtjen që e shpreh ky ajet kur’anor mund të kuptohet më lehtë dhe më qartë. Në një kohë kur thuajse gjithçka po bëhet artificiale dhe po del nga natyra dhe natyrshmëria e vet përmes ndryshimit apo ndërhyrjes njerëzore në hormonet e tyre, njeriu dhe mbarë njerëzimi po e shikon i zhgënjyer dhe i pafuqishëm tatë-pjetën e tij drejt një humnere të përbashkët.[21]
Në krye të ndotjes së ambientit dhe të prishjes së ekuilibrit ekologjik sot shihet prirja e pa-ndalshme për rritje, zmadhim dhe shtim ekonomik si dhe prirja për shkapërderdhje dhe për harxhim të tepruar e të kotë, shpeshherë të pakuptimtë. Aty qëndron egoizmi i stërtheksuar individual dhe kolektiv. Njerëzit sot sikur po garojnë me njëri-tjetrin në harxhime të kota dhe këtë e shohin edhe si virtyt apo si shenjë të ngritjes dhe prosperitetit. Ndërkaq, njerëzimi sa është duke e paguar tani për tani çmimin e rëndë të kësaj plëngprishjeje, aq më shumë do ta paguajë edhe në të ardhmen. Porosia kur’anore “hani dhe pini, por mos e teproni, se All-llahu nuk i do tepruesit!” (el-A’raf, 7:31), ofron jo vetëm një parim ekonomik, por para së gjithash etik, që përfshinë të gjitha fushat e veprimit njerëzor, në rastin tonë konkret në ruajtjen e me-satares, të ekuilibrit e të baraspeshës ekologjike. Ruajtja e mesatares dhe kujdesi për të në Is-lam fiton karakterin e një filozofie jete. Porosia tjetër kur’anore e përforcon akoma më shumë këtë që thamë: “Dhe jepi çdo të afërmi të drejtën që i takon, edhe të varfrit, edhe atij në vend të huaj, po mos shpenzo tepër e pa rrugë. Ata që shpenzojnë tepër (mastrafxhinjtë) janë vëllezër (në veprim) të djajve, e djalli është përbuzës i madh i Zotit të Tij.” (el-Isra’, 17:26-27). Këto dy ajete, kujdesin për tjetrin e ngrenë në detyrë parësore fetare dhe këtu nuk bën pjesë vetëm kujdesi për barkun e tyre por edhe për mushkëritë e tyre, për sytë e tyre, për veshët e tyre, me një fjalë për jetën e tyre. Shpenzimi i tepërt, vend e pavend, ndikon drejtpërsëdrejti në re-alizimin e detyrës së kujdesit ndaj tjetrit. Teprimi në të mirat materiale, shihet si ves jo etik, si punë djallëzore. Kjo mund të çojë në një stad ku njeriu nis ta harrojë pozitën e vet reale në këtë univers, nis ta shikojë veten të pavdekshëm, të amshueshëm, sepse në bazë të të mirave materiale që ka dhe të cilat ai i konsideron si të pashtershme, i japin atij mundësinë që edhe jetën e tij ta shikojë të pashtershme. Tipin e njeriut të këtillë Kur’ani e përshkruan kështu: “Mjerë për atë që ka tubuar pasuri dhe që e ruan atë të (për ardhmërinë e ëndërruar), dhe që mendon se ajo pasuri, do ta bëjë atë të pavdekshëm” (el-Humezeh, 104:2-3) Në momente shtrëngimi, ky nuk do të ngurojë të mos e shkelë tjetrin, vetëm e vetëm të arrijë te “pavdek-shmëria” e tij. Ndërkaq besimtarin e mirëfilltë, Kur’ani e përshkruan si njeri të qetë e të ma-tur: “E robërit e Zotit janë ata që ecin nëpër tokë të qetë… edhe ata që kur shpenzojnë, nuk e tep-rojnë e as nuk janë dorështrënguar, po mbajnë mesataren e janë të matur.” (el-Furkan, 25:63, 67).
Përshkrimet që Kur’ani i bën Ditës së Fundit, pra Kijametit, na japin mesazhe të fuqishme për ndotjen e ambientit dhe për humbjen e baraspeshës ekologjike sot, si p.sh. “Kur dielli të hum-basë shkëlqimin, kur yjet të rrëzohen (errësohen), kur malet të lëvizin, kur devetë mbarsë të mbeten pa kujdes, kur shtazët e egra të tubohen, kur detet të vlojnë…” (et-Tekvir, 81:1-6); “Kur të çahet qielli, kur të shkapërderdhen yjet, kur detet të përzihen, kur të trazohen varret, atëbotë secili njeri e din se çka punuar dhe çka ka lënë prapa!…” (el-Infitar, 82:1-5). Dëmet marra-mendëse që i shkaktojnë ambientit shpërthimi i centraleve bërthamore, si ai në Çernobil në vitin 1986, armët biologjike dhe kimike, madje vetëm provat e funksionimit të këtyre armëve në dete e oqeane, qysh sot ta përkujtojnë skenën e tmerrshme të Kijametit të Madh.[22]
Ndotja e mjedisit është pasojë e pashmangshme e veprimeve të njeriut që e ka humbur kupti-min e ekzistimit të tij. Ajetet e mësipërme kur’anore na bëjnë me dije se ndotja dhe harxhimi material i ambientit në fakt është pasojë e një ndotjeje shpirtërore që lind nga largimi prej vlerave universale etike. Në mos qentë pasojë e saj, së paku ka një lidhshmëri të fuqishme mi-dis të dyjave, pra ndotjes fizike të ambientit dhe ndotjes shpirtërore të njeriut. Vetëdija më e fuqishme e kontrollit në ruajtjen e bukurive natyrore dhe të të gjitha qenieve në natyrë është vetë ndërgjegjja e njeriut. Ai duhet të arrijë të kuptojë plotësisht dhe me vetëdije të thellë se ndotja e ambientit është mëkat te Zoti, është kundërvajtje nga aspekti juridik, dhe është turp si dhe ngrënie e hakut të të gjithë njerëzimit. Ajo që do ta kontrollojë shoqërinë, respektivisht individin, është sistemi i vlerave të mbështetura në Qenien tejfizike. Natyrisht që është e pa-mjaftueshme që këtë temë ta lidhim vetëm për vetëdijen, ndërgjegjen dhe kontrollin personal të individit. Për t’u realizuar kjo, nevojiten gjithsesi edhe organizatat publike dhe sociale dhe sisteme të fuqishme kontrolli.[23]
VAZHDON….
[1] Islamic Declaration on Global Climate Change, Stamboll 2015. www.ifees.org.uk/declaration.
[2] Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Fjalor i Shqipes së Sotme, Botimet Toena, Tiranë 2002, f. 796-797; Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Vadi Yayınları, Ankara 2001, f. 304.
[3] Instituti i Politikave Mjedisore: www.iep-al.org/?page_id=58&lang=sq (shikuar më 06.10.2019)
[4] Grup autorësh, Fjalor i Fjalëve të Huaja, Rilindja, Prishtinë 1988, f. 158.
[5] El-Faruki, Ismail Raxhi, Tevhidi – Implikimet e tij për mendimin dhe jetën, Logos-A, Shkup 2006, f. 107.
* Fjala mizan që përmendet në ajetet 7, 8 dhe 9 të kësaj sureje zakonisht është kuptuar dhe përkthyer si peshore, drejtësi, matje me drejtësi etj. Vetëm tani kohëve të fundit, duke u nisur nga konteksti i ajeteve paraprake dhe atyre që vijnë pas tyre, dhe duke u nisur nga zhvillimet shkencore, jepet të kuptohet se këtu nuk është fjala për mjetin matës dhe ruajtjen nga matja shtrembër dhe me hile, porse këtu është fjala për baraspeshën, për ekuilibrin, për balancën dhe për ruajtjen e kësaj baraspeshe në gjithësi, në univers, natyrisht edhe në mjedisin e tij ku ai jeton njeriu. Shprehja “baraspeshë ekologjike” besoj se është pikërisht ajo që nënkuptohet në këto ajete. Prandaj edhe preferoj që fjalën mizan, në këto ajete, ta përkthej me “baraspeshë”, “balancë”.
[6] Özdemir, İbrahim, Çevre ve Din, Çevre Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997, f. 123.
[7] “Ne me të vërtetë i kemi nderuar bijtë e Ademit (njerëzit), i kemi shëtitur nëpër tokë e nëpër det dhe i kemi furnizuar me ushqime të mira e me shije, dhe u kemi dhënë përparësi të mëdha ndaj shumicës që i kemi krijuar.” (el-Isra’, 17:70)
[8] Muslimi, Rikak, 1.
[9] Grup autorësh, İlmihal – İslam ve Toplum, İSAM, vëll. II, Ankara 2001, f. 461-462.
[10] Ibni Maxhe, Selam, 39.
[11] Sancaklı, Saffet, Hz. Pezgamber’in Çevrecilık Anlayışı, İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 14, sayı 3-4, Ankara 2001, f. 409.
[12] Karić, Enes, Ekološke Poruke Kur’ana – Uvodna razmatranja, Novi Muallim, nr. 35, 29, shtator 2008, f. 68; Bahjat, Ahmad, Kisas el-hajevan fi’l-Kur’an, Dar al-Shuruk, bot. 4, Kajro 2000: Versioni në anglisht i këtij libri, Animals in the Glorious Qur’an – Relating Their Own Stories, gjendet në www.archiv.org.
[13] Darakhsa, Kauser & Ashwini, Kumar Dixit, Plants in the Holy Quran: A Look, World Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, vëll. 4, nr. 8, Bilaspur 2015, f. 715-738.
[14] “Atë (Kur’anin) nuk e prek kush përveç të pastruarit.” (el-Vaki’ah, 56:79)
[15] “O besimtarë! Kur doni të bëni namaz lajeni fytyrën dhe duart tuaja deri në bërryla dhe fshijeni kokën me dorë të lagët; lani edhe këmbët deri në nyje. E, nëse jeni xhunub, pastrohuni! Por, në qoftë se jeni të sëmurë (që mund t’u dëmtojë uji), ose gjendeni në udhëtim, ose ndonjëri nga ju vjen pas kryerjes së nevojës natyrore, ose nëse keni pasur marrëdhënie (seksuale) me bashkëshortet tuja dhe nuk gjeni ujë (për abdest apo gusël), atëherë gjeni (bëni tejemmum) në dhé të pastër dhe fshijini fytyrat tuaja dhe duart me të. Perëndia nuk dëshiron t’ju krijojë ndonjë vështirësi juve, por dëshiron t’ju pastrojë dhe t’i plotësojë dhuntitë e Tij ndaj jush, që të jeni falënderues.” (el-Maideh, 5:6)
[16] Buhariu, Tejemmum, 1; Muslimi, Mesaxhid, 5.
[17] “Dhe petkat tua pastroji!” (el-Muddeththir, 74:4)
* Më gjerësisht për përshkrimet e Xhennetit shiko el-Xheuzi, Ibën Kajjim, Përshkrimi i Xhennetit, Shkup 2005.
[18] Von Denfer, Ahmad, Islam und Umwelt, Islamisches Zentrum München, 1999, f. 10-11.
[19] Memishi, Isa, Fjalor arabisht – shqip, Logos A, Shkup 2014, vëll. II, zëri “f-s-d”, f. 301.
[20] Akyüz, Hüseyin, “Çevre dostu bir Peygamber: Hz. Muhammed”, Journal of Turkish Studies, vëll. 9/2, dimër 2014 Ankara, f. 111.
[21] Güven, Mustafa, “Kur’ân-ı Kerim’de Çevre Bilincine Dair Bazı Ahlâkî Esaslar”, revista Birey ve Toplum, vëll. 4, nr. 2, Stamboll 2014, f. 156-157.
[22] Güven, Mustafa, po aty, f. 147.
[23] Grup autorësh, İlmihal…, f. 462-463.
(Islampress.ch)
